هوش مصنوعی؛ چتر نجات علوم در آینده نزدیک/ مطیع نظام‌های رتبه‌بندی جهانی نباشیم 

خبرگزاری علم و فناوری- نادیا عابد؛ در هر زمان و مکانی که زندگی کنید، متوجه می‌شوید سیاست‌های هر کشوری در راستای رشد و توسعه جامعه تدوین می‌شود، مدیران اجرایی و مسئولان به صورت مداوم در حال طراحی برنامه‌های مناسب برای پیشرفت جامعه خود هستند، یکی از این برنامه‌های راهبردی و مهم، توجه به حوزه تحقیق و پژوهش است. 

پژوهش مهم‌ترین مولفه و محرکه رشد و توسعه هر کشوری است که اگر نادیده گرفته شود بهایی مانند عقب‌افتادگی جامعه از سطح بین‌المللی، افت کیفیت تحصیلی، فرار مغز‌ها و ... را به همراه دارد. بدون پژوهش نمی‌توان پیشرفت کرد و در سطوح جهانی نظریه‌ای ارائه داد. 

کارشناسان آموزش عالی معتقد هستند که پژوهش زمانی اهمیت خود را در جامعه پیدا می‌کند و می‌تواند به‌عنوان کلید حل مسائل در دست مسئولان قرار بگیرد که به جامعه نخبه دانشگاهی توجه لازم شود؛ برای درک بیشتر موضوع با مهدی فکور معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تهران در خبرگزاری آنا به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه مشروح آن‌را می‌خوانید.

آنا: تولید علم ایران در منطقه خاورمیانه از رتبه اول به دوم سیر نزولی را طی کرده است، چگونه می‌توان این رتبه را ارتقا داد؟ در سطح جهانی برای ارتقای رتبه تولید علمی ایران چه شاخص‌هایی مدنظر است؟

فکور: کسب مرجعیت علمی یک هدف راهبردی برای کشورمان محسوب می‌شود. شاید رویکرد برخی از کشور‌های منطقه در زمینه تولیدات علمی مورد پسند ما نباشد و به عنوان یک روش سطحی در جذب و ارائه نتایج محققان سایر کشور‌ها قلمداد شود؛ اما آنچه مد نظر جامعه علمی ماست، کسب مرجعیت علمی با تولید مقالات اصیل و برخاسته از نتایج تحقیقات بومی است.

در هر حال هر روشی که کشور‌های منطقه برای کسب مرجعیت علمی در پیش می‌گیرند – هر چند که مورد قبول ما نباشد- نباید باعث عقب ماندن شود و هیچ عذر و بهانه‌ای مورد قبول نیست؛ بلکه باید با سعی و تلاش مضاعف در حوزه علم و فناوری رشد پرشتاب داشته باشیم.

آنا: دانشگاه تهران تا چه میزان قوانین مربوط به اخلاق در پژوهش را رعایت می‌کند؟

فکور: دبیرخانه اخلاق در پژوهش در حوزه معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه قرار دارد. امسال روند ارجاع پرونده به کمیته اخلاق دانشگاه تهران کاهشی بوده است. اصلی‌ترین رکن پژوهش مسئله رعایت «اخلاق در پژوهش» است.

ریشه بیشتر پرونده‌های ارجاعی به کمیته اخلاق، ناآگاهی محقق از قوانین مرتبط با حوزه اخلاق در پژوهش است؛ بنابراین به محققان توصیه شده است در کارگاه‌ها مرتبط شرکت کنند و در قالب درس سمینار سرفصل‌هایی برای آشنایی دانشجویان با موضوعات اخلاق در پژوهش تدوین شده است.

حتما مقوله رعایت اخلاق در پژوهش و شئونات مربوطه، در انتخاب استادان در جشنواره پژوهش و فناوری و اختصاص مرجعیت پژوهشی به استادان مورد بررسی قرار می‌گیرد. اکنون معضلاتی در خصوص تهیه مقالات با هوش مصنوعی و ماشین داریم که نکات مربوط به استفاده از این ابزار در قالب کارگاه‌هایی به اطلاع مخاطبان می‌رسد.

هوش مصنوعی؛ چتر نجات بیشتر علوم در آینده نزدیک

آنا: هوش مصنوعی به عنوان فناوری جدید تا چه میزان در مسیر آینده جامعه علمی ایران تأثیرگذار است؟

فکور: هوش مصنوعی به عنوان موضوع فراگیر روند رو به رشد دارد و در کنار سایر علوم دانشگاهی دیده می‌شود؛ چراکه یک فناوری کلیدی است و به سایر علوم خدمات ارائه می‌دهد؛ مثلا در زمینه‌های مختلف باعث پیشرفت‌های چشمگیر در علوم مهندسی و پزشکی شده است. 

پژوهشکده همگرای دانشگاه تهران مجموعه‌ای از علوم بایو، نانو، IT و موضوعات شناختی را گرد هم آورده که مثال خوبی از همگرایی علوم در چتر فناوری اطلاعات است. اگر از علوم و فناوری‌های نوظهور در جهان عقب بمانیم، با گذشت زمان، خیلی سخت می‌توان این عقب ماندگی را جبران کرد.

در دانشگاه تهران دانشکده‌ها و پژوهشکده‌های مختلفی از جنبه‌های گوناگون به هوش مصنوعی توجه دارند. زیرا که اعتقاد داریم که در آینده بسیاری از مباحث را باید به حوزه هوش مصنوعی واگذار کنیم. 

آنا: برای حل دغدغه‌های وضعیت پژوهش در حوزه علوم انسانی چه اقداماتی انجام داده اید؟

فکور: اکنون گمان حمایت نشدن از حوزه علوم انسانی در کشور وجود دارد. از آنجایی که استادان شاخص و برجسته‌ای در حوزه علوم انسانی فعال در دانشگاه تهران فعال هستند؛ خواسته شده است تا نکته نظر خود را برای چگونگی ورود این علوم به مسائل اساسی جامعه ارائه دهند. برای مثال، یکی از اقدامات دانشگاه تهران راه اندازی مؤسسه‌ای به نام سبک زندگی و سلامت است که استادان روانشناسی، تربیت بدنی، علوم ورزشی، علوم تغذیه، علوم سیاسی، اقتصادی و ... در کنار هم قرار داده تا به در خصوص موضوعات سبک زندگی صحیح تحقیق کنند و نتایج بصورت خبرنامه‌هایی در اختیار جامعه و مسئولان قرار گیرد. 

آنچه در زمینه پژوهش و فناوری در کمیسیون‌های علوم اجتماعی رفتاری و علوم انسانی در دانشگاه تهران مورد تاکید است، مسئله نیازسنجی مناسب برای انجام تحقیقات مورد نیاز جامعه است.

اعتبار پژوهانه دانشگاه تهران ۳ برابر شد 

آنا: روند پرداخت پژوهانه به هیئت علمی چگونه است؟

فکور: گرنت دارای دو عامل «مبلغ پایه گرنت» و «امتیاز کسب شده استادان» است که تا ۱۵ سال برای هر عدد مکتسبه گرنت ۲۰۰ هزار تومان پرداخت می‌شد. امتیاز کسب شده استادان در گرنت هر ساله از سرفصل‌های مختلف است. به عنوان مثال نگارش مقاله، نوشتن کتاب، شرکت در همایش‌های مختلف، بالاسری قراردا‌های صنعتی و ... که این امتیاز در رقم مبلغ پایه گرنت ضرب می‌شود و مبلغ نهایی به استادان اعطا می‌شود. 

اکنون با تصویب هیئت امنای دانشگاه اعتبار مبلغ پایه گرنت به ۷۵۰ هزار تومان افزایش یافته است که حدود ۳ برابر است. استادان باید این مبلغ را مطابق آیین نامه گرنت و در راستای پیشبرد اهداف پژوهش و فناوری خود هزینه کنند. 

آنا: قرارداد‌های دانشگاه تهران در ارتباط با صنعت چگونه است؟

فکور: قرارداد‌های ارتباط با صنعت در صف و ستاد دانشگاه منعقد می‌شوند و تصویب کرده‌ایم تا در راستای صف‌سپاری امور، معاونت پژوهشی قرارداد‌های کمتر از مبالغ کلان (یک و نیم میلیارد تومان) را امضا نکند؛ بلکه واحد‌های مختلف باید خودشان اقدام کنند. 

به منظور تسهیل در موضوع قرارداد‌های پژوهش و فناوری فرآیندی را اجرا کرده‌ایم تا مبالغ واریزی طرح‌ها به سرعت در اختیار مجریان قرار گیرد. سال ۱۴۰۲ برخی از اتفاقات رخ داد و باعث نارضایتی پژوهشگران از قوانین بالادستی در این حوزه شد که البته دوستان ما در وزارت علوم در حال پیگیری موضوعات هستند و سایر مراجع هم قول حل مشکلات را داده‌اند. هر قانونی که منجر به بی‌انگیزی استادان برای تحقیق و پژوهش و خدشه وارد کردن به روند ارتباط دانشگاه و صنعت شود، باید بازنگری شود. 

تمام قوانین بالادستی در حوزه پژوهش و فناوری باید به مانند ماده ۱۳ قانون دانش بنیان که موضوع معافیت‌های مالیاتی در امر پژوهش را دربر دارد، باشد تا موجب تشویق صنایع برای برقراری ارتباط با دانشگاه شود، نه به مانند بند واو تبصره ۱۲ قانون بودجه ۱۴۰۲ که ممکن است از آن استنباط مالیات پلکانی برای دریافتی‌های اساتید از قِبَلِ فعالیت‌های پژوهشی و طرح‌های کاربردی شود. این می‌تواند کار تحقیقات اساتید را با مشکل مواجه کند. در تفسیرکم و زیاد شدن تعداد و رقم قرارداد‌های صنعت با دانشگاه، باید نگاه همه جانبه باشد و کمبود‌ها تنها بر گردن دانشگاه نیفتند. 

درآمد ۱۳۲ میلیارد تومانی از طریق قرارداد‌های ارتباط با صنعت

تعداد طرح‌های کاربردی ۳۰۹ طرح و مبلغ قرارداد‌های دانشگاه تهران با صنعت حدود ۲۰۰ میلیارد تومان است که تاکنون ۱۳۲ میلیارد تومان جذب کرده‌ایم. این عدد برای دانشگاه تهران بسیار ناچیز است که در تلاش برای بیشتر شدن میزان اعتبار هستیم. 

آنا: درباره پروسه‌های اداری در دریافت مجوز‌ها توضیح دهید. 

فکور: صدور مجوز‌ها برای حوزه پژوهش و فناوری در سطوح مختلف صورت می‌پذیرد. برخی‌ها در شورای مدیران پژوهشی، برخی دیگر در شورای پژوهش و فناوری دانشگاه، برخی در هیئت رئیسه مصوب می‌شوند و بعضی از مجوز‌ها که معمولاً در حوزه مباحث مالی قرار می‌گیرند، باید در هیئت امنای دانشگاه مصوب شود. 

آنا: شاخص قبولی دستاورد‌های پژوهش و فناوری اساتید و دانشجویان در سطح جهان چیست؟

فکور: مهم‌ترین شاخص قبولی دستاورد‌های پژوهش و فناوری استادان و دانشجویان چاپ مقالات در مجلات معتبر بین‌المللی و ثبت پتنت بین‌المللی است. ایجاد تیم‌های تحقیقاتی مشترک با دانشگاه‌های سطح اول جهان شاخص دیگری از جهان ترازی تحقیقات در کشور است.

فرصت‌های مطالعاتی برای بهره بردن استادان از علوم سایر دانشگاه‌های جهان و فرصت مطالعاتی دانشجویان دکتری هم می‌تواند به بالابردن سطح پژوهش‌ها کمک کند.

سامانه پارسا؛ راهگشای تقویت ارتباط صنعت با دانشگاه 

آنا: کلید بازشدن گره کور دانشگاه با صنعت چیست؟

فکور: آماده کردن دانشجویان برای ورود به بازار کار و صنایع مختلف یک رویکرد اصلی در برقراری ارتباط با صنعت است. وزارت علوم آیین‌نامه‌ای را مبتنی بر دستیار فناوری تعریف کرده است و طی آن دانشجویان می‌تواند در کنار اساتید در شرکت‌های دانش بنیان حضور داشته باشند. 

ایجاد خانه دانشگاه و صنعت طرحی است که در این راستا در دانشگاه تهران کلید خورده است و قول داده‌ایم تا ماه آینده خانه دانشگاه و صنعت را افتتاح کنیم و زیرساخت‌های آن را آماده کرده‌ایم. این واحد در اختیار صنایع سرمایه گذار در زمینه پایان نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی (پارسا) در دانشگاه تهران قرار خواهد گرفت که رویکرد عملیاتی برای ارتباط دانشگاه و دانشجویان با صنایع است.

اکنون سه قرارداد کلان از طرف صنعت با دانشگاه تهران در زمینه حمایت از پارسا‌ها منعقد شده است. در قالب این قرارداد‌ها صنایع نیاز‌های خود را برای حل مسائل به دانشگاه ارائه داده‌اند و استادان و دانشجویان با ارائه پروپوزال تحقیق را شروع می‌کنند تا پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها کاربردی شوند. 

سامانه پارسا برای حمایت از پایان نامه‌ها و رساله‌ها در جشنواره پژوهش و فناوری امسال رونمایی شد. مبالغ حمایت از پایان نامه‌ها و رساله‌ها حداقل ۱۰ برابر شده است که از طریق این سامانه در اختیار اساتید برای راهبری پارسا‌ها قرار داده خواهد شد. 

جا گرفتن کلید واژه موضوعات فناوری در آیین نامه ارتقای اساتید

آنا: با توجه به اینکه آیین‌نامه ارتقای اساتید در حال بازنگری است، چه اصلاحاتی از نظر شما باید در محتوای آن صورت بگیرد؟

فکور: موضوع تنظیم آیین‌نامه مناسب برای ارتقای اساتید بسیار پیچیده است و موضوع اصلی تعیین شاخص‌هایی است که بتوان آن را کمی کرد. چاره‌ای جز این نیست؛ چراکه تدوین هر آیین‌نامه‌ای نیازمند کمی سازی است. معتقدیم که استادی که به درجه استاد تمام نائل می‌شود باید مسئولیت‌پذیری اجتماعی و تاثیرپذیری اجتماعی داشته باشد این موضوع باید با تعریف شاخص‌هایی کمی شود. 

موضوعات فناوری به عنوان ماده چهار به آیین‌نامه ارتقای اساتید اضافه می‌شود که بسیار عالی است و رشد فعالیت‌های فناوری اساتید را به همراه دارد. 

مقاله؛ ابزاری مهم برای تحقق دیپلماسی علمی

آنا: راه دستیابی به مرجعیت و دیپلماسی علمی چیست؟

فکور: فعالیت معاونت پژوهشی و معاونت بین‌الملل با همکاری یکدیگر پیش می‌رود؛ برای مثال موضوع تحقیقاتی فرصت مطالعاتی استادان با تایید معاونت پژوهشی تصویب می‌شود. 

با برخی از کشور‌ها از نظر تبادل استاد و دانشجو ارتباط خوبی داریم و پیشنهاد می‌کنیم استادان برای ارتباطات بیشتر و محکم‌تر و استوارتر فرصت‌های مطالعاتی خود را در آن کشور‌ها بگذرانند. 

«مقاله» یکی از مهم‌ترین موارد و ابزار‌ها برای تحقق مرجعیت علمی و دیپلماسی علمی است؛ چراکه به عنوان گزارش کار علمی شناخته شده و افراد می‌توانند با سراسر اساتید دنیا تماس داشته باشند و حول یک مسئله با تشکیل یک تیم تحقیقاتی بین‌المللی متمرکز شوند که این موضوع مرز و تحریم نمی‌شناسد؛ چرا که زمینه تحقیقاتی مشترک باعث ارتباط و گفت‌وگوی متخصصان آن حوزه با یکدیگر می‌شود. هیچ تحریمی روی کسب مرجعیت علمی تاثیرگذار نیست. 

کاملا مطیع نظام‌های رتبه بندی جهانی نباشیم

آنا: جایگاه دانشگاه تهران در سطح بین المللی چگونه ارتقا یافت؟

فکور: وضعیت دانشگاه تهران در سال ۱۴۰۲ در تمام شاخص‌ها و نظام‌های رتبه بندی رو به رشد بوده است. در نظام رتبه بندی شانگ‌های که معتبر است همیشه رتبه اول را کسب کرده‌ایم و در تایمز و QS رشد چشمگیری داشته ایم و رتبه دانشگاه تهران در سال جاری یا رشد یافته است یا در همین سطح تثبیت شده است. 

نظام‌های رتبه بندی جهانی پذیرفته شده است، اما نباید کاملا مطیع شاخص‌های نظام‌های رتبه‌بندی جهانی باشیم و راهبرد‌های خود را با آن تنظیم کنیم. 

فناوری نیازمند بلوغ است

آنا: مأموریت شما به عنوان معاون پژوهشی در دانشگاه تهران چیست؟

فکور: از آبان ۱۴۰۰ با حکم رئیس دانشگاه تهران به عنوان معاون پژوهشی منصوب شدم و تاکنون برای عملی شدن شعار‌های دانشگاه از قبیل دانشگاه کارآفرین، مسئولیت پذیری اجتماعی، جهاد علمی و ... آسیب شناسی انجام داده‌ایم تا به اهداف مطلوب دست یابیم، مثلا با این دید که بخش‌های مختلف دانشگاه تهران به عنوان یک دانشگاه جامع باید به صورت زنجیره وار به هم مرتبط باشند طرح‌های مختلفی ارائه شد. 

این طرح به صورت زنجیره‌ای است که از معاونت آموزشی، معاونت پژوهشی، پارک علم و فناوری و سازمان توسعه سرمایه گذاری تشکیل شده است.

 قدیمی‌ترین پارک علم و فناوری دانشگاهی در دانشگاه تهران مستقر است و در آن بیش از ۲۰۰ واحد فناور فعال هستند. موضوع فناوری حلقه پس از پژوهش است و قطعاً پژوهش خوب باید منجر به موضوعات فناوری شود.

پژوهشی که در لبه علم انجام می‌شود، نباید حتما به فناوری تبدیل شود؛ چراکه موضوع تبدیل پژوهش به فناوری زمان خود را می‌طلبد و نیازمند بلوغ موضوعات پژوهشی است. موضوع سرمایه گذاری پس از فناوری است که در بستر آن در دانشگاه تهران موجود است و اگر فناوری به تولید محصول انبوه منجر شود، سازمان توسعه سرمایه گذاری به این امر خواهد پرداخت. 

آنا: جشنواره پژوهش، فناوری و فن بازار امسال را چگونه ارزیابی کردید؟ 

فکور: قدمت جشنواره پژوهش، فناوری و فن بازار دانشگاه تهران با ۳۲ سال در کشور بیشترین است. فرایند دقیق و چند مرحله‌ای را طی می‌کنیم تا پژوهشگران در حوزه‌های مختلف معرفی می‌شوند. دریافت تندیس و جایزه از این جشنواره به عنوان افتخار هر پژوهشگر شناخته می‌شود. 

بازنگری آیین‌نامه جشنواره پژوهش به صورت سالیانه

آنا: کدام معیار‌های کمی و کیفی را برای بهود وضعیت پژوهش در کشور مد نظر قرار می‌دهید؟

فکور: هرساله، اولین جلسه شورای پژوهش و فناوری دانشگاه تهران پس از پایان جشنواره پژوهش پیرامون بررسی اتفاقات رخ داده در جشنواره، درصد تحقق اهداف دانشگاه تهران، برگزاری جشنواره در راستای شعار سال و ماموریت دانشگاه برگزار می‌شود تا متناسب با آن نسبت به حذف و اضافه کردن معیار جدید در جشنواره سال‌های بعد اقدام کنیم. 

یک نکته مهم در جشنواره پژوهش و فناوری این موضوع است که شرکت کنندگان خودشان هیچ اقدامی نمی‌کنند، بلکه حوزه معاونت پژوهش و فناوری از پژوهشگران جهت ورود به رقابت، دعوت می‌کند تا شأن استاد و دانشجو در این قسمت رعایت شود و برای بهتر شدن وضعیت سال گذشته تصمیم گرفتیم تا به فناوری و تشویق فناوران اقدام کنیم و سالیانه آئین نامه جشنواره جهت تصمیم گیری بهتر و با کیفیت‌تر بازنگری می‌شود. دانشگاه تهران در تمام امور پیشتاز است و هیچ کدام از فعالیت‌های دانشگاه تهران ایستا نیست و ذهنمان را آزاد گذاشته‌ایم تا برنامه‌های جدید و پیش رو را ترسیم کرده و در زمینه تحقیقات مختلف ورود کنیم.

موضوع جامع بودن یکی دیگر از امتیاز‌های ویژه دانشگاه تهران است؛ به اینصورت که علوم انسانی و علوم اجتماعی و رفتاری، فنی و مهندسی و ... در کنار هم قرار گرفته‌اند که خود یک امتیاز بزرگ در پیشبرد موضوعات پژوهش میان رشته‌ای است. ۲۲۰۰ استاد در رشته و زمینه‌های مختلف در دانشگاه تهران تدریس می‌کنند و با صنایع مختلف در ارتباط هستند و تجربیات متفاوتی دارند و حداقل ۵۰ هزار دانشجو داریم که با کمک ظرفیت جامعه دانشگاهی دانشگاه تهران توانسته ایم در زمینه علم و فناوری و دانش پیشتاز باشیم.